مقدمه
تخت شدن پشت سر نوزاد یا همان پلاژیو سفالی (Plagiocephaly) یکی از شایع‌ترین نگرانی‌های والدین در ماه‌های اول تولد است.
بسیاری از والدین در ۲ تا ۴ ماهگی متوجه می‌شوند که قسمت پشتی سر نوزادشان صاف‌تر از حد معمول است یا وقتی از بالا نگاه می‌کنند، سر شکل گرد کاملی ندارد.
سؤال طبیعی آن‌ها این است:
«چرا پشت سر نوزاد صاف شده؟ آیا خطرناک است؟»
در بیشتر موارد، این تغییر شکل ناشی از فشار مداوم در یک ناحیه از سر است و در صورت تشخیص به‌موقع قابل اصلاح است.
در این مقاله، با دلایل اصلی تخت شدن پشت سر نوزاد، عوامل خطر، راه‌های پیشگیری و زمان مناسب مراجعه به متخصص آشنا می‌شویم.
فرم طبیعی جمجمه‌ی نوزاد چگونه است؟
جمجمه‌ی نوزاد از چند قطعه استخوانی جدا از هم تشکیل شده که به‌وسیله‌ی درزها (Sutures) و نقاط نرم (Fontanelles) به هم متصل‌اند.
این ساختار انعطاف‌پذیر به مغز اجازه‌ی رشد می‌دهد و هنگام تولد، به‌راحتی فشرده می‌شود.
اما همین نرمی باعث می‌شود فشار طولانی از یک سمت، به مرور شکل جمجمه را تغییر دهد.
به بیان ساده‌تر، جمجمه‌ی نوزاد مثل خمیر نرم است که اگر به‌طور مداوم روی یک سمتش فشار بیاید، فرم طبیعی‌اش تغییر می‌کند.
علت اصلی تخت شدن پشت سر نوزاد
۱. خوابیدن طولانی‌مدت در یک وضعیت ثابت
رایج‌ترین علت تخت شدن پشت سر نوزاد، خوابیدن طولانی در یک وضعیت ثابت است — معمولاً به پشت یا به یک سمت.
از سال ۱۹۹۲ میلادی، پس از کمپین جهانی “Back to Sleep” برای کاهش خطر سندرم مرگ ناگهانی نوزاد، توصیه شد که نوزادان به پشت بخوابند.
این توصیه نجات‌بخش بود، اما پیامد آن افزایش چشمگیر موارد پلاژیوسفالی وضعیتی (Positional Plagiocephaly) شد.
در این حالت، چون نوزاد اغلب روی پشت سر خود می‌خوابد و حرکتی ندارد، فشار مداوم باعث تختی و در برخی موارد، عدم تقارن در دو سمت جمجمه می‌شود.
۲. تورتیکولی (کج‌گردنی عضلانی)
در برخی نوزادان، عضله‌ی گردن در یک سمت کوتاه‌تر از سمت دیگر است؛ به این وضعیت تورتیکولی گفته می‌شود.
این باعث می‌شود نوزاد سرش را همیشه به یک جهت بچرخاند و در نتیجه، همان سمت سر تحت فشار بیشتری قرار گیرد.
در چنین مواردی، اصلاح فرم سر بدون درمان هم‌زمان گردن تقریباً غیرممکن است.
۳. زایمان سخت یا چندقلویی
در نوزادانی که با زایمان سخت، استفاده از فورسپس یا واکیوم، یا در شرایط چندقلویی به دنیا آمده‌اند، فشارهای مکانیکی رحم یا زایمان ممکن است موجب تغییر موقت شکل سر شود.
در بیشتر موارد این تغییر موقتی است و در چند هفته‌ی اول پس از تولد اصلاح می‌شود، اما اگر ادامه یابد، نیاز به بررسی تخصصی دارد.
۴. نارس بودن نوزاد
نوزادان نارس معمولاً استخوان‌های نرم‌تری دارند و زمان کمتری برای کامل شدن رشد جمجمه در رحم داشته‌اند.
در نتیجه، احتمال تغییر فرم سر در نوزادان نارس دو تا سه برابر بیشتر است.
همچنین نوزادان نارس معمولاً مدت بیشتری در وضعیت خوابیده در تخت بیمارستانی باقی می‌مانند که این موضوع نیز ریسک تختی سر را افزایش می‌دهد.
۵. عوامل محیطی
- استفاده‌ی طولانی از صندلی خودرو، کریر یا تاب برقی
- تماس طولانی سر با سطح سخت
- کمبود زمان بازی روی شکم (Tummy Time) در ساعات بیداری
همه‌ی این عوامل باعث می‌شوند فشار وزن سر همیشه در یک نقطه متمرکز شود و فرم طبیعی جمجمه تغییر کند.
آیا تخت شدن پشت سر خطرناک است؟
در اغلب موارد، پلاژیوسفالی وضعیتی خطرناک نیست و مغز نوزاد را درگیر نمی‌کند.
اما اگر اصلاح نشود، می‌تواند در آینده باعث تغییر ظاهری قابل توجه در سر، عدم تقارن صورت و حتی مشکلاتی در تعادل بدن و وضعیت گردن و شانه‌ها شود.
به همین دلیل، درمان به‌موقع اهمیت زیادی دارد؛ چون هرچه نوزاد بزرگ‌تر شود، استخوان‌ها سخت‌تر و اصلاح سخت‌تر خواهد بود.
آیا با تغییر وضعیت خواب، تختی سر اصلاح می‌شود؟
بله، اگر نوزاد زیر ۴ تا ۵ ماه باشد، معمولاً تغییر وضعیت خواب و افزایش زمان تامی تایم (قرار دادن نوزاد روی شکم در زمان بیداری) می‌تواند به اصلاح فرم سر کمک کند.
اما اگر سن نوزاد بالاتر از ۶ ماه است و هنوز تغییر قابل‌توجهی دیده نمی‌شود، معمولاً لازم است از روش فعال‌تری مانند کلاه فرم‌دهی (Helmet Therapy) استفاده شود.
چه زمانی باید به متخصص ارتوپدی فنی مراجعه کرد؟
اگر در موارد زیر قرار دارید، بهتر است ارزیابی تخصصی انجام شود:
- تختی پشت سر بعد از ۴ تا ۵ ماهگی همچنان باقی است.
- سر از بالا به شکل بیضی یا نامتقارن دیده می‌شود.
- گوش‌ها در یک راستا نیستند یا یکی جلوتر از دیگری است.
- نوزاد همیشه به یک سمت می‌خوابد یا سرش را یک‌طرفه نگه می‌دارد.
- پزشک اطفال به شما توصیه کرده بررسی دقیق‌تری انجام شود.
ارزیابی تخصصی در کلینیک ارتوپدی فنی فرامرز
در کلینیک ارتوپدی فنی فرامرز، بررسی فرم سر نوزاد با دستگاه اسکن سه‌بعدی دیجیتال بدون تماس انجام می‌شود.
این فناوری با دقت میلی‌متری، شکل کامل جمجمه را ثبت می‌کند و درصد تختی و میزان انحراف را محاسبه می‌کند.
بر اساس این داده‌ها، متخصص تصمیم می‌گیرد آیا اصلاح طبیعی کافی است یا نیاز به کلاه فرم‌دهی اختصاصی وجود دارد.
در صورت نیاز به درمان، کلاه به‌صورت دقیق و اختصاصی با استفاده از پرینت سه‌بعدی ساخته می‌شود تا فرم طبیعی سر به‌آرامی و بدون فشار ناگهانی بازگردد.
نقش والدین در پیشگیری
پیشگیری از تخت شدن پشت سر نوزاد ساده است، اما نیاز به توجه و نظم دارد:
- تغییر مداوم جهت خواب نوزاد (یک شب به سمت راست، شب بعد به سمت چپ)
- افزایش زمان تامی تایم روزانه در زمان بیداری
- استفاده‌ی کمتر از کریر یا صندلی خودرو در خانه
- تشویق نوزاد به چرخش سر در جهت‌های مختلف با صدا یا اسباب‌بازی
- معاینه‌ی منظم سر نوزاد در ماه‌های اول
جمع‌بندی
تخت شدن پشت سر نوزاد معمولاً به دلیل فشار مداوم روی یک ناحیه از جمجمه ایجاد می‌شود.
در ماه‌های ابتدایی، اصلاح طبیعی ممکن است، اما پس از ۶ ماهگی باید با ارزیابی دقیق و در صورت نیاز، هلمت تراپی درمان شود.
در کلینیک ارتوپدی فنی فرامرز، با بهره‌گیری از اسکن سه‌بعدی دیجیتال و پرینت سه‌بعدی اختصاصی، فرآیند تشخیص و درمان با بالاترین دقت و ایمنی انجام می‌شود تا رشد طبیعی جمجمه حفظ شود و فرم سر نوزاد به حالت متقارن بازگردد.
